അധ്യായം 13 

               

                                              ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞവിഭാഗയോഗം 

അഥ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ |

ശ്രീഭഗവാനുവാച |

ഇദം ശരീരം കൌംതേയ ക്ഷേത്രമിത്യഭിധീയതേ |

ഏതദ്യോ വേത്തി തം പ്രാഹുഃ ക്ഷേത്രജ്ഞ ഇതി തദ്വിദഃ || 1 ||

ക്ഷേത്രജ്ഞം ചാപി മാം വിദ്ധി സര്വക്ഷേത്രേഷു ഭാരത |

ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോര്ജ്ഞാനം യത്തജ്ജ്ഞാനം മതം മമ || 2 ||

തത്ക്ഷേത്രം യച്ച യാദൃക്ച യദ്വികാരി യതശ്ച യത് |

സ ച യോ യത്പ്രഭാവശ്ച തത്സമാസേന മേ ശൃണു || 3 ||

ഋഷിഭിര്ബഹുധാ ഗീതം ഛംദോഭിര്വിവിധൈഃ പൃഥക് |

ബ്രഹ്മസൂത്രപദൈശ്ചൈവ ഹേതുമദ്ഭിര്വിനിശ്ചിതൈഃ || 4 ||

മഹാഭൂതാന്യഹംകാരോ ബുദ്ധിരവ്യക്തമേവ ച |

ഇംദ്രിയാണി ദശൈകം ച പംച ചേംദ്രിയഗോചരാഃ || 5 ||

ഇച്ഛാ ദ്വേഷഃ സുഖം ദുഃഖം സംഘാതശ്ചേതനാ ധൃതിഃ |

ഏതത്ക്ഷേത്രം സമാസേന സവികാരമുദാഹൃ || 6 ||

അമാനിത്വമദംഭിത്വമഹിംസാ ക്ഷാംതിരാര്ജവം  |

ആചാര്യോപാസനം ശൌചം സ്ഥൈര്യമാത്മവിനിഗ്രഹഃ || 7 ||

ഇംദ്രിയാര്ഥേഷു വൈരാഗ്യമനഹംകാര ഏവ ച |

ജന്മമൃത്യുജരാവ്യാധിദുഃഖദോഷാനുദര്ശനം  || 8 ||

അസക്തിരനഭിഷ്വംഗഃ പുത്രദാരഗൃഹാദിഷു |

നിത്യം ച സമചിത്തത്വമിഷ്ടാനിഷ്ടോപപത്തിഷു || 9 ||

മയി ചാനന്യയോഗേന ഭക്തിരവ്യഭിചാരിണീ |

വിവിക്തദേശസേവിത്വമരതിര്ജനസംസദി || 10 ||

അധ്യാത്മജ്ഞാനനിത്യത്വം തത്ത്വജ്ഞാനാര്ഥദര്ശനം  |

ഏതജ്ജ്ഞാനമിതി പ്രോക്തമജ്ഞാനം യദതോഽന്യഥാ || 11 ||

ജ്ഞേയം യത്തത്പ്രവക്ഷ്യാമി യജ്ജ്ഞാത്വാമൃതമശ്നുതേ |

അനാദിമത്പരം ബ്രഹ്മ ന സത്തന്നാസദുച്യതേ || 12 ||

സര്വതഃപാണിപാദം തത്സര്വതോഽക്ഷിശിരോമുഖം  |

സര്വതഃശ്രുതിമല്ലോകേ സര്വമാവൃത്യ തിഷ്ഠതി || 13 ||

സര്വേംദ്രിയഗുണാഭാസം സര്വേംദ്രിയവിവര്ജിതം  |

അസക്തം സര്വഭൃച്ചൈവ നിര്ഗുണം ഗുണഭോക്തൃ ച || 14 ||

ബഹിരംതശ്ച ഭൂതാനാമചരം ചരമേവ ച |

സൂക്ഷ്മത്വാത്തദവിജ്ഞേയം ദൂരസ്ഥം ചാംതികേ ച തത് || 15 ||

അവിഭക്തം ച ഭൂതേഷു വിഭക്തമിവ ച സ്ഥിതം  |

ഭൂതഭര്തൃ ച തജ്ജ്ഞേയം ഗ്രസിഷ്ണു പ്രഭവിഷ്ണു ച || 16 ||

ജ്യോതിഷാമപി തജ്ജ്യോതിസ്തമസഃ പരമുച്യതേ |

ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ജ്ഞാനഗമ്യം ഹൃദി സര്വസ്യ വിഷ്ഠിതം  || 17 ||

ഇതി ക്ഷേത്രം തഥാ ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ചോക്തം സമാസതഃ |

മദ്ഭക്ത ഏതദ്വിജ്ഞായ മദ്ഭാവായോപപദ്യതേ || 18 ||

പ്രകൃതിം പുരുഷം ചൈവ വിദ്ധ്യനാദി ഉഭാവപി |

വികാരാംശ്ച ഗുണാംശ്ചൈവ വിദ്ധി പ്രകൃതിസംഭവാൻ  || 19 ||

കാര്യകാരണകര്തൃത്വേ ഹേതുഃ പ്രകൃതിരുച്യതേ |

പുരുഷഃ സുഖദുഃഖാനാം ഭോക്തൃത്വേ ഹേതുരുച്യതേ || 20 ||

പുരുഷഃ പ്രകൃതിസ്ഥോ ഹി ഭുംക്തേ പ്രകൃതിജാന്ഗുണാൻ  |

കാരണം ഗുണസംഗോഽസ്യ സദസദ്യോനിജന്മസു || 21 ||

ഉപദ്രഷ്ടാനുമംതാ ച ഭര്താ ഭോക്താ മഹേശ്വരഃ |

പരമാത്മേതി ചാപ്യുക്തോ ദേഹേഽസ്മിന്പുരുഷഃ പരഃ || 22 ||

യ ഏവം വേത്തി പുരുഷം പ്രകൃതിം ച ഗുണൈഃ സഹ |

സര്വഥാ വര്തമാനോഽപി ന സ ഭൂയോഽഭിജായതേ || 23 ||

ധ്യാനേനാത്മനി പശ്യംതി കേചിദാത്മാനമാത്മനാ |

അന്യേ സാംഖ്യേന യോഗേന കര്മയോഗേന ചാപരേ || 24 ||

അന്യേ ത്വേവമജാനംതഃ ശ്രുത്വാന്യേഭ്യ ഉപാസതേ |

തേഽപി ചാതിതരംത്യേവ മൃത്യും ശ്രുതിപരായണാഃ || 25 ||

യാവത്സംജായതേ കിംചിത്സത്ത്വം സ്ഥാവരജംഗമം  |

ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസംയോഗാത്തദ്വിദ്ധി ഭരതര്ഷഭ || 26 ||

സമം സര്വേഷു ഭൂതേഷു തിഷ്ഠംതം പരമേശ്വരം  |

വിനശ്യത്സ്വവിനശ്യംതം യഃ പശ്യതി സ പശ്യതി || 27 ||

സമം പശ്യന്ഹി സര്വത്ര സമവസ്ഥിതമീശ്വരം  |

ന ഹിനസ്ത്യാത്മനാത്മാനം തതോ യാതി പരാം ഗതിം  || 28 ||

പ്രകൃത്യൈവ ച കര്മാണി ക്രിയമാണാനി സര്വശഃ |

യഃ പശ്യതി തഥാത്മാനമകര്താരം സ പശ്യതി || 29 ||

യദാ ഭൂതപൃഥഗ്ഭാവമേകസ്ഥമനുപശ്യതി |

തത ഏവ ച വിസ്താരം ബ്രഹ്മ സംപദ്യതേ തദാ || 30 ||

അനാദിത്വാന്നിര്ഗുണത്വാത്പരമാത്മായമവ്യയഃ |

ശരീരസ്ഥോഽപി കൌംതേയ ന കരോതി ന ലിപ്യതേ || 31 ||

യഥാ സര്വഗതം സൌക്ഷ്മ്യാദാകാശം നോപലിപ്യതേ |

സര്വത്രാവസ്ഥിതോ ദേഹേ തഥാത്മാ നോപലിപ്യതേ || 32 ||

യഥാ പ്രകാശയത്യേകഃ കൃത്സ്നം ലോകമിമം രവിഃ |

ക്ഷേത്രം ക്ഷേത്രീ തഥാ കൃത്സ്നം പ്രകാശയതി ഭാരത || 33 ||

ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോരേവമംതരം ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ |

ഭൂതപ്രകൃതിമോക്ഷം ച യേ വിദുര്യാംതി തേ പരം || 34 ||

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ ശ്രീകൃഷ്ണാര്ജുനസംവാദേക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞവിഭാഗയോഗോ നാമ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ 

                                                                  ഹരിഃ ഓം