അദ്ധ്യായം  2

                                   

                                                  സാംഖ്യയോഗം 

സംജയ ഉവാച |

തം തഥാ കൃപയാവിഷ്ടമശ്രുപൂര്ണാകുലേക്ഷണം |

വിഷീദംതമിദം വാക്യമുവാച മധുസൂദനഃ || 1 ||

ശ്രീഭഗവാനുവാച |

കുതസ്ത്വാ കശ്മലമിദം വിഷമേ സമുപസ്ഥിതം

അനാര്യജുഷ്ടമസ്വര്ഗ്യമകീര്തികരമര്ജുന || 2 ||

ക്ലൈബ്യം മാ സ്മ ഗമഃ പാര്ഥ നൈതത്ത്വയ്യുപപദ്യതേ |

ക്ഷുദ്രം ഹൃദയദൌര്ബല്യം ത്യക്ത്വോത്തിഷ്ഠ പരംതപ || 3 ||

അർജ്ജുന  ഉവാച |

കഥം ഭീഷ്മമഹം സാംഖ്യേ ദ്രോണം ച മധുസൂദന |

ഇഷുഭിഃ പ്രതിയോത്സ്യാമി പൂജാര്ഹാവരിസൂദന || 4 ||

ഗുരൂനഹത്വാ ഹി മഹാനുഭാവാന്ശ്രേയോ ഭോക്തും ഭൈക്ഷ്യമപീഹ ലോകേ |

ഹത്വാര്ഥകാമാംസ്തു ഗുരുനിഹൈവ ഭുംജീയ ഭോഗാനഽരുധിരപ്രദിഗ്ധാൻ  || 5 ||

ന ചൈതദ്വിദ്മഃ കതരന്നോ ഗരീയോ യദ്വാ ജയേമ യദി വാ നോ ജയേയുഃ|

യാനേവ ഹത്വാ ന ജിജീവിഷാമസ്തേഽവസ്ഥിതാഃ പ്രമുഖേ ധാര്തരാഷ്ട്രാഃ || 6 ||

കാര്പണ്യദോഷോപഹതസ്വഭാവഃ പൃച്ഛാമി ത്വാം ധര്മസംമൂഢചേതാഃ|

യച്ഛ്രേയഃ സ്യാന്നിശ്ചിതം ബ്രൂഹി തന്മേ ശിഷ്യസ്തേഽഹം ശാധി മാം ത്വാം പ്രപന്നം  || 7 ||

ന ഹി പ്രപശ്യാമി മമാപനുദ്യാദ്യച്ഛോകമുച്ഛോഷണമിംദ്രിയാണാം |

അവാപ്യ ഭൂമാവസപത്നമൃദ്ധം രാജ്യം സുരാണാമപി ചാധിപത്യം  || 8 ||

സംജയ ഉവാച |

ഏവമുക്ത്വാ ഹൃഷീകേശം ഗുഡാകേശഃ പരംതപ |

ന യോത്സ്യ ഇതി ഗോവിംദമുക്ത്വാ തൂഷ്ണീം ബഭൂവ ഹ || 9 ||

തമുവാച ഹൃഷീകേശഃ പ്രഹസന്നിവ ഭാരത |

സേനയോരുഭയോര്മധ്യേ വിഷീദംതമിദം വചഃ || 10 ||

ശ്രീഭഗവാനുവാച |

അശോച്യാനന്വശോചസ്ത്വം പ്രജ്ഞാവാദാംശ്ച ഭാഷസേ |

ഗതാസൂനഗതാസൂംശ്ച നാനുശോചംതി പണ്ഡിതാ || 11 ||

ന ത്വേവാഹം ജാതു നാസം ന ത്വം നേമേ ജനാധിപാഃ |

ന ചൈവ ന ഭവിഷ്യാമഃ സര്വേ വയമതഃ പരം  || 12 ||

ദേഹിനോഽസ്മിന്യഥാ ദേഹേ കൌമാരം യൌവനം ജരാ |

തഥാ ദേഹാംതരപ്രാപ്തിര്ധീരസ്തത്ര ന മുഹ്യതി || 13 ||

മാത്രാസ്പര്ശാസ്തു കൌംതേയ ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖദാഃ |

ആഗമാപായിനോഽനിത്യാസ്താംസ്തിതിക്ഷസ്വ ഭാരത || 14 ||

യം ഹി ന വ്യഥയംത്യേതേ പുരുഷം പുരുഷര്ഷഭ |

സമദുഃഖസുഖം ധീരം സോഽമൃതത്വായ കല്പതേ || 15 ||

നാസതോ വിദ്യതേ ഭാവോ നാഭാവോ വിദ്യതേ സതഃ |

ഉഭയോരപി ദൃഷ്ടോഽംതസ്ത്വനയോസ്തത്ത്വദര്ശിഭിഃ || 16 ||

അവിനാശി തു തദ്വിദ്ധി യേന സര്വമിദം തതം  |

വിനാശമവ്യയസ്യാസ്യ ന കശ്ചിത്കര്തുമര്ഹതി || 17 ||

അംതവംത ഇമേ ദേഹാ നിത്യസ്യോക്താഃ ശരീരിണഃ |

അനാശിനോഽപ്രമേയസ്യ തസ്മാദ്യുധ്യസ്വ ഭാരത || 18 ||

യ ഏനം വേത്തി ഹംതാരം യശ്ചൈനം മന്യതേ ഹതം  |

ഉഭൌ തൌ ന വിജാനീതോ നായം ഹംതി ന ഹന്യതേ || 19 ||

ന ജായതേ മ്രിയതേ വാ കദാചിന്നായം ഭൂത്വാ ഭവിതാ വാ ന ഭൂയഃ|

അജോ നിത്യഃ ശാശ്വതോഽയം പുരാണോ ന ഹന്യതേ ഹന്യമാനേ ശരീരേ || 20 ||

വേദാവിനാശിനം നിത്യം യ ഏനമജമവ്യയമ് |

അഥം സ പുരുഷഃ പാര്ഥ കം ഘാതയതി ഹംതി കമ് || 21||

വാസാംസി ജീര്ണാനി യഥാ വിഹായ നവാനി ഗൃഹ്ണാതി നരോഽപരാണി|

തഥാ ശരീരാണി വിഹായ ജീര്ണാന്യന്യാനി സംയാതി നവാനി ദേഹീ || 22 ||

നൈനം ഛിംദംതി ശസ്ത്രാണി നൈനം ദഹതി പാവകഃ |

ന ചൈനം ക്ലേദയംത്യാപോ ന ശോഷയതി മാരുതഃ || 23 ||

അച്ഛേദ്യോഽയമദാഹ്യോഽയമക്ലേദ്യോഽശോഷ്യ ഏവ ച |

നിത്യഃ സര്വഗതഃ സ്ഥാണുരചലോഽയം സനാതനഃ || 24 ||

അവ്യക്തോഽയമചിംത്യോഽയമവികാര്യോഽയമുച്യതേ |

തസ്മാദേവം വിദിത്വൈനം നാനുശോചിതുമര്ഹസി || 25 ||

അഥ ചൈനം നിത്യജാതം നിത്യം വാ മന്യസേ മൃതം |

തഥാപി ത്വം മഹാബാഹോ നൈവം ശോചിതുമര്ഹസി || 26 ||

ജാതസ്യ ഹി ധ്രുവോ മൃത്യുര്ധ്രുവം ജന്മ മൃതസ്യ ച |

തസ്മാദപരിഹാര്യേഽര്ഥേ ന ത്വം ശോചിതുമര്ഹസി || 27 ||

അവ്യക്താദീനി ഭൂതാനി വ്യക്തമധ്യാനി ഭാരത |

അവ്യക്തനിധനാന്യേവ തത്ര കാ പരിദേവനാ || 28 ||

ആശ്ചര്യവത്പശ്യതി കശ്ചിദേനമാശ്ചര്യവദ്വദതി തഥൈവ ചാന്യഃ|

ആശ്ചര്യവച്ചൈനമന്യഃ ശൃണോതി ശ്രുത്വാപ്യേനം വേദ ന ചൈവ കശ്ചിത് || 29 ||

ദേഹീ നിത്യമവധ്യോഽയം ദേഹേ സര്വസ്യ ഭാരത |

തസ്മാത്സര്വാണി ഭൂതാനി ന ത്വം ശോചിതുമര്ഹസി || 30 ||

സ്വധര്മമപി ചാവേക്ഷ്യ ന വികംപിതുമര്ഹസി |

ധര്മ്യാദ്ധി യുദ്ധാച്ഛ്രേയോഽന്യത്ക്ഷത്രിയസ്യ ന വിദ്യതേ || 31 ||

യദൃച്ഛയാ ചോപപന്നം സ്വര്ഗദ്വാരമപാവൃതം  |

സുഖിനഃ ക്ഷത്രിയാഃ പാര്ഥ ലഭംതേ യുദ്ധമീദൃശം  || 32 ||

അഥ ചേത്ത്വമിമം ധര്മ്യം സംഗ്രാമം ന കരിഷ്യസി |

തതഃ സ്വധര്മം കീര്തിം ച ഹിത്വാ പാപമവാപ്സ്യസി || 33 ||

അകീര്തിം ചാപി ഭൂതാനി കഥയിഷ്യംതി തേഽവ്യയാം  |

സംഭാവിതസ്യ ചാകീര്തിര്മരണാദതിരിച്യതേ || 34 ||

ഭയാദ്രണാദുപരതം മംസ്യംതേ ത്വാം മഹാരഥാഃ |

യേഷാം ച ത്വം ബഹുമതോ ഭൂത്വാ യാസ്യസി ലാഘവം  || 35 ||

അവാച്യവാദാംശ്ച ബഹൂന്വദിഷ്യംതി തവാഹിതാഃ |

നിംദംതസ്തവ സാമര്ഥ്യം തതോ ദുഃഖതരം നു കിം  || 36 ||

ഹതോ വാ പ്രാപ്സ്യസി സ്വര്ഗം ജിത്വാ വാ ഭോക്ഷ്യസേ മഹീമ് |

തസ്മാദുത്തിഷ്ഠ കൌംതേയ യുദ്ധായ കൃതനിശ്ചയഃ || 37 ||

സുഖദുഃഖേ സമേ കൃത്വാ ലാഭാലാഭൌ ജയാജയൌ |

തതോ യുദ്ധായ യുജ്യസ്വ നൈവം പാപമവാപ്സ്യസി || 38 ||

ഏഷാ തേഽഭിഹിതാ സാംഖ്യേ ബുദ്ധിര്യോഗേ ത്വിമാം ശൃണു |

ബുദ്ധ്യാ യുക്തോ യയാ പാര്ഥ കര്മബംധം പ്രഹാസ്യസി || 39 ||

നേഹാഭിക്രമനാശോഽസ്തി പ്രത്യവായോ ന വിദ്യതേ |

സ്വല്പമപ്യസ്യ ധര്മസ്യ ത്രായതേ മഹതോ ഭയാത് || 40 ||

വ്യവസായാത്മികാ ബുദ്ധിരേകേഹ കുരുനംദന |

ബഹുശാഖാ ഹ്യനംതാശ്ച ബുദ്ധയോഽവ്യവസായിനാമ് || 41 ||

യാമിമാം പുഷ്പിതാം വാചം പ്രവദംത്യവിപശ്ചിതഃ |

വേദവാദരതാഃ പാര്ഥ നാന്യദസ്തീതി വാദിനഃ || 42 ||

കാമാത്മാനഃ സ്വര്ഗപരാ ജന്മകര്മഫലപ്രദാമ് |

ക്രിയാവിശേഷബഹുലാം ഭോഗൈശ്വര്യഗതിം പ്രതി || 43 ||

ഭോഗൈശ്വര്യപ്രസക്താനാം തയാപഹൃതചേതസാമ് |

വ്യവസായാത്മികാ ബുദ്ധിഃ സമാധൌ ന വിധീയതേ || 44 ||

ത്രൈഗുണ്യവിഷയാ വേദാ നിസ്ത്രൈഗുണ്യോ ഭവാര്ജുന |

നിര്ദ്വംദ്വോ നിത്യസത്ത്വസ്ഥോ നിര്യോഗക്ഷേമ ആത്മവാൻ  || 45 ||

യാവാനര്ഥ ഉദപാനേ സര്വതഃ സംപ്ലുതോദകേ |

താവാന്സര്വേഷു വേദേഷു ബ്രാഹ്മണസ്യ വിജാനതഃ || 46 ||

കര്മണ്യേവാധികാരസ്തേ മാ ഫലേഷു കദാചന |

മാ കര്മഫലഹേതുര്ഭൂര്മാ തേ സംഗോഽസ്ത്വകര്മണി || 47 ||

യോഗസ്ഥഃ കുരു കര്മാണി സംഗം ത്യക്ത്വാ ധനംജയ |

സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോഃ സമോ ഭൂത്വാ സമത്വം യോഗ ഉച്യതേ || 48 ||

ദൂരേണ ഹ്യവരം കര്മ ബുദ്ധിയോഗാദ്ധനംജയ |

ബുദ്ധൌ ശരണമന്വിച്ഛ കൃപണാഃ ഫലഹേതവഃ || 49 ||

ബുദ്ധിയുക്തോ ജഹാതീഹ ഉഭേ സുകൃതദുഷ്കൃതേ |

തസ്മാദ്യോഗായ യുജ്യസ്വ യോഗഃ കര്മസു കൌശലമ് || 50 ||

കര്മജം ബുദ്ധിയുക്താ ഹി ഫലം ത്യക്ത്വാ മനീഷിണഃ |

ജന്മബംധവിനിര്മുക്താഃ പദം ഗച്ഛംത്യനാമയം  || 51 ||

യദാ തേ മോഹകലിലം ബുദ്ധിര്വ്യതിതരിഷ്യതി |

തദാ ഗംതാസി നിര്വേദം ശ്രോതവ്യസ്യ ശ്രുതസ്യ ച || 52 ||

ശ്രുതിവിപ്രതിപന്നാ തേ യദാ സ്ഥാസ്യതി നിശ്ചലാ |

സമാധാവചലാ ബുദ്ധിസ്തദാ യോഗമവാപ്സ്യസി || 53 ||

അര്ജുന ഉവാച |

സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്യ കാ ഭാഷാ സമാധിസ്ഥസ്യ കേശവ |

സ്ഥിതധീഃ കിം പ്രഭാഷേത കിമാസീത വ്രജേത കിം  || 54 ||

ശ്രീഭഗവാനുവാച |

പ്രജഹാതി യദാ കാമാന്സര്വാന്പാര്ഥ മനോഗതാൻ  |

ആത്മന്യേവാത്മനാ തുഷ്ടഃ സ്ഥിതപ്രജ്ഞസ്തദോച്യതേ || 55 ||

ദുഃഖേഷ്വനുദ്വിഗ്നമനാഃ സുഖേഷു വിഗതസ്പൃഹഃ |

വീതരാഗഭയക്രോധഃ സ്ഥിതധീര്മുനിരുച്യതേ || 56 ||

യഃ സര്വത്രാനഭിസ്നേഹസ്തത്തത്പ്രാപ്യ ശുഭാശുഭമ് |

നാഭിനംദതി ന ദ്വേഷ്ടി തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ || 57 ||

യദാ സംഹരതേ ചായം കൂര്മോഽംഗാനീവ സര്വശഃ |

ഇംദ്രിയാണീംദ്രിയാര്ഥേഭ്യസ്തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ || 58 ||

വിഷയാ വിനിവര്തംതേ നിരാഹാരസ്യ ദേഹിനഃ |

രസവര്ജം രസോഽപ്യസ്യ പരം ദൃഷ്ട്വാ നിവര്തതേ || 59 ||

യതതോ ഹ്യപി കൌംതേയ പുരുഷസ്യ വിപശ്ചിതഃ |

ഇംദ്രിയാണി പ്രമാഥീനി ഹരംതി പ്രസഭം മനഃ || 60 ||

താനി സര്വാണി സംയമ്യ യുക്ത ആസീത മത്പരഃ |

വശേ ഹി യസ്യേംദ്രിയാണി തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ || 61 ||

ധ്യായതോ വിഷയാന്പുംസഃ സംഗസ്തേഷൂപജായതേ |

സംഗാത്സംജായതേ കാമഃ കാമാത്ക്രോധോഽഭിജായതേ || 62 ||

ക്രോധാദ്ഭവതി സംമോഹഃ സംമോഹാത്സ്മൃതിവിഭ്രമഃ |

സ്മൃതിഭ്രംശാദ്ബുദ്ധിനാശോ ബുദ്ധിനാശാത്പ്രണശ്യതി || 63 ||

രാഗദ്വേഷവിമുക്തൈസ്തു വിഷയാനിംദ്രിയൈശ്ചരന് |

ആത്മവശ്യൈര്വിധേയാത്മാ പ്രസാദമധിഗച്ഛതി || 64 ||

പ്രസാദേ സര്വദുഃഖാനാം ഹാനിരസ്യോപജായതേ |

പ്രസന്നചേതസോ ഹ്യാശു ബുദ്ധിഃ പര്യവതിഷ്ഠതേ || 65 ||

നാസ്തി ബുദ്ധിരയുക്തസ്യ ന ചായുക്തസ്യ ഭാവനാ |

ന ചാഭാവയതഃ ശാംതിരശാംതസ്യ കുതഃ സുഖമ് || 66 ||

ഇംദ്രിയാണാം ഹി ചരതാം യന്മനോഽനുവിധീയതേ |

തദസ്യ ഹരതി പ്രജ്ഞാം വായുര്നാവമിവാംഭസി || 67 ||

തസ്മാദ്യസ്യ മഹാബാഹോ നിഗൃഹീതാനി സര്വശഃ |

ഇംദ്രിയാണീംദ്രിയാര്ഥേഭ്യസ്തസ്യ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠിതാ || 68 ||

യാ നിശാ സര്വഭൂതാനാം തസ്യാം ജാഗര്തി സംയമീ |

യസ്യാം ജാഗ്രതി ഭൂതാനി സാ നിശാ പശ്യതോ മുനേഃ || 69 ||

ആപൂര്യമാണമചലപ്രതിഷ്ഠം സമുദ്രമാപഃ പ്രവിശംതി യദ്വത്|

തദ്വത്കാമാ യം പ്രവിശംതി സര്വേ സ ശാംതിമാപ്നോതി ന കാമകാമീ || 70 ||

വിഹായ കാമാന്യഃ സര്വാന്പുമാംശ്ചരതി നിഃസ്പൃഹഃ |

നിര്മമോ നിരഹംകാരഃ സ ശാംതിമധിഗച്ഛതി || 71 ||

ഏഷാ ബ്രാഹ്മീ സ്ഥിതിഃ പാര്ഥ നൈനാം പ്രാപ്യ വിമുഹ്യതി |

സ്ഥിത്വാസ്യാമംതകാലേഽപി ബ്രഹ്മനിര്വാണമൃച്ഛതി || 72 ||

ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ ശ്രീകൃഷ്ണാര്ജുനസംവാദേ

സാംഖ്യയോഗോ നാമ ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ ||2 ||

                                     

                                                                        ഹരിഃ ഓം